Di sản "Nghệ thuật làm gốm của người Chăm" đã được Tổ chức UNESCO thông qua và ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp
Vào lúc 16 giờ 12 phút giờ địa phương ngày
29/11/2022 (22 giờ 12 phút ngày 29/11/2022 giờ Việt Nam) tại Phiên họp lần thứ 17 của Ủy
ban liên Chính phủ Công ước 2003, thủ đô Rabat, Vương quốc Maroc di sản
"Nghệ thuật làm gốm của người Chăm" đã được Tổ chức UNESCO thông qua
và ghi danh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là
nghề thủ công truyền thống đầu tiên của Việt Nam được đề cử và ghi danh.
Gốm của người Chăm chủ yếu là đồ gia dụng,
đồ dùng cúng lễ và đồ mỹ nghệ gồm chum (jek), nồi (gok), mâm (cambak), bình
(bilaok)… Nghề làm gốm được xem là biểu hiện của sự sáng tạo cá nhân do người
phụ nữ Chăm làm ra trên nền tảng tri thức được lưu truyền trong cộng đồng. Thay
vì sử dụng bàn xoay, người phụ nữ Chăm di chuyển giật lùi quanh khối nguyên liệu
để tạo hình sản phẩm. Gốm không tráng men và được phơi khô, nung ở ngoài trời bằng
củi và rơm trong 7 đến 8 giờ ở nhiệt độ khoảng 800 độ C. Nguyên liệu (đất sét,
cát, nước, củi và rơm) được khai thác tại chỗ. Đất sét được tái sinh theo chu kỳ
vài ba năm sau khi khai thác tại cánh đồng Hamu Tanu Halan, bên bờ sông Quao
thuộc làng Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) và mỏ đất làng Xuân Quang (cách làng Bình
Đức, tỉnh Ninh Thuận, 3km về hướng Tây Bắc). Dụng cụ làm gốm đơn giản do nghệ
nhân tận dụng vật liệu tại chỗ như: vòng quơ, vòng cạo (bằng tre) để cạo mỏng
thân gốm, và vỏ sò, vải cuộn thấm nước để chà láng thân gốm. Tri thức và kỹ
năng làm gốm được trao truyền cho các thế hệ trong gia đình thông qua thực
hành. Việc làm nghề tạo cơ hội cho người phụ nữ Chăm giao lưu, tương tác trong
lao động sản xuất, sinh hoạt xã hội, cũng như trong việc giáo dục nghề nghiệp
cho con cái, nâng cao hơn nữa vai trò của họ trong xã hội. Nghề làm gốm cũng
giúp tăng thu nhập của gia đình và bảo lưu thuần phong mỹ tục, bản sắc văn hóa
của người Chăm ở Việt Nam. Tuy nhiên, dù có nhiều nỗ lực bảo vệ, song nghề gốm
của người Chăm vẫn đang đứng trước nguy cơ mai một vì sự tác động của quá trình
đô thị hóa đến khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu thô, sự chậm thích ứng với
kinh tế thị trường và thế hệ trẻ ít quan tâm đến nghề.
Ông Samir Addahre, Đại sứ và Phái đoàn thường trực của Vương quốc Ma-rốc tại UNESCO, Chủ tịch, điều hành phiên họp
Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di
sản văn hóa phi vật thể, Hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghệ thuật làm
gốm của người Chăm đáp ứng những tiêu chí sau để ghi danh vào Danh sách di sản
văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, vì: Di sản này liên quan đến nghề thủ
công truyền thống làm gốm Chăm bằng tay và sử dụng các công cụ đơn giản. Chủ thể
văn hóa và người thực hành chủ yếu là phụ nữ Chăm. Tri thức và kỹ năng làm nghề
được trao truyền trong gia đình, dòng họ và cộng đồng. Việc trao truyền được thực
hiện bằng biện pháp kể chuyện và thực hành hàng ngày. Di sản thu hút sự trao đổi
và tương tác giữa những người thực hành nghề, các sinh hoạt xã hội và nâng cao
vai trò của người phụ nữ Chăm trong xã hội hiện đại. Di sản gắn liền với nghệ
thuật.
PGS.TS. Lê Thị Thu Hiền - Cục trưởng Cục Di sản văn hóa - Trưởng Đoàn Việt Nam tại
phiên họp
Tính đến nay, Việt Nam hiện có 15 di sản
được UNESCO ghi danh vào các Danh sách (bao gồm 13 di sản văn hóa phi vật thể
trong Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và 02 di sản
văn hóa phi vật thể trong Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn
cấp), phân bố ở 61/63 tỉnh, thành phố. Hiện, UNESCO đang xem xét theo lộ trình
03 Hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam đã trình trong thời gian vừa
qua là: Nghề làm gốm của người Chăm, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ và Lễ hội
Vía Bà Chúa Xứ núi Sam. 04 di sản văn hóa phi vật thể đã được Thủ tướng Chính
phủ cho phép và đang tổ chức xây dựng hồ sơ trình UNESCO ghi danh vào các danh
sách gồm: Mo Mường, Nghệ thuật Sơn Mài, Võ cổ truyền Bình Định, Nghệ thuật Chèo
Châu thổ sông Hồng.
Nghề gốm truyền thống
Chăm (Bình Đức - Bình Thuận)
Được
biết: Tối 27 tháng 11 năm 2022 (giờ địa phương), tại Thủ đô Rabat, Vương quốc
Maroc, Ủy ban liên Chính phủ Công ước 2003 của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa
phi vật thể long trọng tổ chức lễ khai mạc Kỳ họp thứ 17. Kỳ họp sẽ diễn ra
trong 6 ngày (từ ngày 28 tháng 11 đến ngày 03 tháng 12 năm 2022. Đoàn Việt Nam
tham gia Kỳ họp gồm các đại diện của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (PGS. TS.
Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục Di sản văn hóa, Trưởng đoàn.
Nghề gốm truyền thống
Chăm (Bàu Trúc - Ninh Thuận)
Công ước 2003 của UNESCO cùng với đó là
các văn bản hướng dẫn thi hành là văn bản pháp lý quốc tế quan trọng về lĩnh vực
di sản văn hóa phi vật thể với các quốc gia thành viên. Công ước quy định nhiều
nội dung như: xác định các biểu hiện văn hóa là di sản văn hóa phi vật thể,
phân loại di sản văn hóa phi vật thể, vai trò, sự tham gia của cộng đồng chủ thể
và các quốc gia vào hoạt động bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, kiểm kê di sản
văn hóa phi vật thể, các Danh sách và việc ghi danh di sản vào các Danh sách,
các báo cáo, bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở cấp quốc gia và quốc tế, hợp
tác và hỗ trợ quốc tế, quỹ quốc tế bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể và nhiều nội
dung quan trọng khác.
Ngày 20 tháng 9 năm 2005, Việt Nam chính
thức tham gia và trở thành một trong 30 quốc gia đầu tiên gia nhập Công ước
2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, đánh dấu sự hội nhập, xác
định vai trò quốc tế của Việt Nam trên lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể với
UNESCO và các nước trên thế giới. Cho đến nay, có 180 Quốc gia và vùng lãnh thổ
phê chuẩn tham gia là thành viên của Công ước 2003.
Tại Kỳ họp này, Ủy ban liên chính phủ sẽ:
xem xét các báo cáo (26) của các quốc gia thành viên về tình trạng của các di sản
được ghi trong Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp;
xem xét các báo cáo (42) chu kỳ đầu tiên về việc thực hiện Công ước và về tình
trạng của các di sản được ghi vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện
của nhân loại các Quốc gia thành viên ở Châu Âu; xem xét, thẩm định hồ sơ đề
nghị ghi tên vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp; xem
xét, thẩm định hồ sơ đề cử vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của
nhân loại; xem xét các đề xuất đăng ký vào danh sách Thực hành bảo vệ tốt; Quỹ
di sản văn hóa phi vật thể; thảo luận chuyên đề về di sản sống và phát triển bền
vững… Với vai trò là Thành viên Ủy ban liên Chính phủ, Việt Nam sẽ tham gia thảo
luận vào các nội dung của Kỳ họp, trong đó bao gồm cả việc biểu quyết ghi danh
Hồ sơ vào các Danh sách.
Việt Nam báo cáo về tình trạng bảo vệ Di
sản văn hóa phi vật thể Ca Trù trong Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo
vệ khẩn cấp và Hồ sơ Nghệ thuật làm gồm của người Chăm của Việt Nam ghi danh
vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp sẽ được Ủy ban xem
xét tại Kỳ họp này ( Đây là một trong 56 hồ sơ được xem xét trong kỳ họp này). Hồ
sơ Di sản văn hóa phi vật thể Ca Trù được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản
văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp năm 2009. Theo quy định, 4 năm một lần,
các quốc gia phải nộp Báo cáo cho Ủy ban. Đây là lần thứ 3 Việt Nam gửi báo cáo
về tình trạng bảo vệ di sản.
Nguyễn Chí Phú